Mijn zenuwen waren al dagenlang gespannen. Enkele opdrachtgevers zetten me onder druk. Ze wilden producties naar voren halen omdat ze in de war waren geraakt door de zomer. Die zomer kwam ook dit jaar gewoon opdagen, blijkbaar voor sommigen onverwacht, om niet te zeggen volkomen verrassend en onvoorspelbaar. Daarbij kwam nog de aanstaande outdoorbeurs in Friedrichshafen. Catalogi, banners, drukdeadlines, gewoon de normale waanzin. Tussen de vuurlinies: de berg- en outdoorfotografen. Maar de weerberichten waren onbevredigend, er gebeurde niets en ik zat op hete kolen. Uiteindelijk was het echter de opdracht van mijn vrouw om "nog snel een plank aan de muur te bevestigen" die de emmer deed overlopen. Ik moest eruit, het liefst naar het Karwendel, zonder opdracht, zonder doel, gewoon - alleen voor mij, bloemen fotograferen. Natuurlijk niet zonder eerst liefdevol de plank aan de muur te schroeven …
De volgende ochtend was ik onderweg in het Rohntal met een grote camerarugzak. Ik hou van dit stukje aarde sinds mijn jeugd. Een uitgestrekte ketel, gedomineerd door de imposante noordwanden van de Oostelijke Karwendelspitze en Vogelkarspitze. Op het midden liggen twee droomachtige alpenweiden en eromheen duizenden bloemen.
De gentiaan uit het Rohntal. Gefotografeerd met de 100mm-macro-objectief (Zeiss f2,8 100mm macro, Contax RTS III) en met een kleine opvuller (goud/zilverzebra) verlicht. Op de voorgrond heb ik opzettelijk een gele bloem in de onscherpe zone gelaten om een kleuraccent toe te voegen. Karwendelgebergte, Oostenrijk.
Een zee van lente, een vleugje einde van de wereld, mijn persoonlijke reïncarnatie als berg- en natuurfotograaf. Na het derde gentiaanmotief was ik alle afspraken, alle klanten, de verkeerde weerberichten, gewoon de alledaagse "onzin" (zoals de Beier zegt) vergeten. Tenminste voor een paar uur dook ik volledig onder in de nabije omgeving.
Deze delicate kristallen heb ik gefotografeerd op ongeveer 50 meter diepte in de Vernagtferner. Het beeldverhouding is ongeveer 4 x 6 centimeter. Vanwege de totale duisternis diep in deze gletsjer heb ik ze verlicht met twee LED-lampen. Canon EOS 5D, Zeiss f3,5-4,5 28-70 mm met tussenring. Ötztaler Alpen, Oostenrijk.
Hoe dichtbij is dichtbij, en hoe dichtbij is goed?
"Als een foto niet goed is, was je niet dichtbij genoeg" - zei Robert Capa al. In de moderne berg- en outdoorfotografie geldt deze uitspraak meer dan ooit. Van dichtbij openen zich volledig nieuwe en gevarieerde mogelijkheden. Het draait niet alleen om gebruikelijke bloemen en details in de natuur, maar ook om sport en actie in de bergen. Of het nu gaat om touw, stijgijzers of kompas, alles wat activiteit benadrukt of de toeschouwer het gebeuren visualiseert en thematiseert, is als voorgrond of hoofdmotief welkom. Uiteraard wordt met de close-ups automatisch weer het aansnijden van zaken en personen het onderwerp.
Een belangrijk voordeel van de nabijheid ligt ook in de onafhankelijkheid van "goed licht". Of het nu gaat om bloemen of stijgijzers, ijskristallen of karabiners - deze zaken kunnen, althans theoretisch, bij elk licht en bij elk weer worden gefotografeerd. Integendeel: bij mooi weer, dat wil zeggen een blauwe lucht en direct, sterk zonlicht, zijn vaak de contrasten te groot voor de creatieve nabijheid. Juist de details zijn bij gelijkmatig licht, dwz bewolkte lucht, maar ook bij dramatisch weer vaak veel indrukwekkender en sprekender. Ze winnen aan expressie, juist omdat er geen mooi licht of dominante droomberg afleidt.
Slecht weer, slecht licht, daar kwamen de gele wegwijzers goed van pas om wat leven en kleur in de afbeelding te brengen. Canon EOS 5D, EF f4 24-105 mm L IS, beklimming naar de Piz Kesch, Albula Alpen, Zwitserland.
Welke accessoires zijn zinvol?
Bij deze essentiële vraag gaat vanzelfsprekend een tweede vraag gepaard: Hoe dichtbij willen of moeten we bij ons onderwerp komen? Tot in de jaren tachtig kon men de minimale scherpstelafstand van de meeste lenzen ruwweg afleiden van hun brandpuntsafstand. Met bijvoorbeeld een 100mm-telelens kon je tot ongeveer een meter scherpstellen, met een 50mm-lens tot ongeveer 50 centimeter, enz. Een A4-blad of een gezicht kon hiermee volledig op formaat worden gefotografeerd.
Deze ongeveer 40 x 60 centimeter grote uitsnede van een oude boom zou met elke lens zonder speciale apparatuur moeten kunnen worden gefotografeerd. Contax RTS III, Zeiss f3,5-4,5 28-70 mm, Munt Baselgia, Zwitsers Nationaal Park, Zwitserland.
Wie dichterbij wilde komen, moest ofwel een tussenring tussen camera en lens plaatsen (= pure uittreklengte zonder glas) of een zogenaamde voorzetlens in het filtergewricht van de lens schroeven om dichterbij zijn onderwerp te komen (deze moet van hoge kwaliteit zijn, bijvoorbeeld de Canon 500 D). Beide methoden zijn "betaalbaar" (ongeveer € 50.- tot € 150.-) en nog steeds zeer geschikt voor de bergen of buitengebruik, omdat ze klein en licht zijn.
Afhankelijk van de dikte (tussenring) of sterkte (voorzetlens) kunnen we hiermee zelfs de kleinste details op vol formaat fotograferen. Naar mijn mening is de tussenring nog flexibeler inzetbaar, omdat deze met alle lenzen kan worden gebruikt. De voorzetlens kan echter alleen worden gebruikt op lenzen met dezelfde filterdiameter (beperkt uitbreidbaar met een verloopring). Ik zou lichtgewicht tot middelgrote telelenzen aanbevelen.
Het andere uiterste zijn de pure macro-objectieven. Ze worden standaard aangeboden in brandpunten van 50 mm, 100 mm en 180 mm. Ze zijn niet alleen aanzienlijk groter en zwaarder dan vergelijkbare lenzen met vast brandpunt, maar ook aanzienlijk duurder. Prijzen tussen € 500.- en € 1000.- zijn hier de norm. Hun voordeel is een enorm korte minimale scherpstelafstand, waardoor het mogelijk is om motieven tot een vergrotingsmaatstaf van 1:1, dat wil zeggen 24x36 mm (tegen de film of volframesensoren) volledig en zonder verdere accessoires te fotograferen.
Voor dit extreme detail van een paardebloem was zelfs de minimale scherpstelafstand van het 100mm-macro-objectief niet voldoende; ik gebruikte het Canon MP-E 65mm-loepobjectief op de Canon EOS 5D om deze slechts 12 x 18 mm kleine uitsnede mogelijk te maken. Nationaal Park Belluneser Dolomieten, Italië.
Maar met de snelle ontwikkeling in de objectiefontwerp is de minimale scherpstelafstand van alle lenzen aanzienlijk verkort. Vooral met de huidige zoomlenzen komen we al heel dicht bij ons onderwerp. Een paar richtlijnen: voor een telezoomlens van 70-200 mm brandpuntsafstand is bijvoorbeeld een minimale scherpstelafstand van één meter zeer goed en zeker geschikt voor dichtbij. Voor standaardzoomlenzen zoals bijvoorbeeld een 24-105 mm objectief zou deze op 0,5 meter moeten liggen. In beide gevallen is het zeer goed voor de langste brandpuntsafstand (telefoto), maar matig voor de kortste. Ter vergelijking: een goede groothoek-prime met 24 mm kan scherpstellen tot 20 centimeter, dat wil zeggen, we kunnen veel dichterbij ons onderwerp komen dan met de genoemde zoomlens - met dezelfde brandpuntsafstand overigens!! Mijn aanpak is als volgt: tijdens puur macro-excursies (zie hierboven Karwendel) neem ik ook de 100 mm macrolens mee, tijdens alle andere excursies heb ik tussenringen en close-up lens in mijn rugzak. Handig is een kleine flitser inclusief draadloze triggerkabel, om het voorste gedeelte gedeeltelijk te verlichten.
Een detail van een klettersteig aan de Aschaffenburger-Höhenweg, gefotografeerd met een groothoeklens van 17 mm brandpuntsafstand bij diafragma 4, om de achtergrond onscherp te houden. Zillertaler Alpen, Oostenrijk. Canon EOS 1Ds MK III, EF f4 17-40 mm L.
De zwakke flitser richtte ik alleen op de voorgrond. Of deze afbeelding echt interessant is? Ik weet het niet. Het is in het kader van een reportage voor een tijdschrift ontstaan, dat altijd "heel, heel veel close-ups" wil.
Als alternatief werkt een sterke Power-LED-hoofdlamp (= daglicht!!) geweldig om op te helderen, bij voorkeur echter voor statische motieven (bloemen) en bij het fotograferen met een statief.
Twee aangesneden alpenplant bloemen bij zwaar bewolkte lucht. De "zonnige" indruk werd opgewekt door de LED-lamp te gebruiken als tegenlicht. Canon EOS 5D, Zeiss f2,8 100 mm macrolens met tussenring, Nationaal Park Belluneser Dolomieten, Italië.
Zelfs met een kleine, opvouwbare reflector kan men, vooral bij zonlicht, zeer gericht en gedoseerd oplichten. Een stevig statief, bij voorkeur met omkeerbare middenkolom, om zo laag mogelijk te kunnen komen, is absoluut noodzakelijk bij macrofotografie. Een variabele pootuitschuiver om de statiefpoten ook in ruw terrein wijd uit te kunnen spreiden, is zeer behulpzaam.
Welke mogelijkheden hebben we?
Het klassieke macrogebied is standaard en tegelijkertijd een uitdaging. Met betrekking tot bloemen en vele andere details in de natuur ontsnapt ons (behalve de lente en kleine dieren) bijna letterlijk niets.
Geluk is wanneer voorbereiding de gelegenheid ontmoet. De foto was al klaar opgezet, ik had al een paar opnamen gemaakt toen deze vlieg voor ongeveer 2 seconden op de perfecte plek ging zitten. Ik hoefde alleen nog maar af te drukken. Canon EOS 5D, Zeiss f4-5,6 100-300 mm met close-up lens Canon 500D, Nationaal Park Gesäuse, Oostenrijk.
We hebben tijd zonder einde - als we die maar nemen! Voor een goede foto moet je zeker wel eens een uur in het gras liggen. Wie bijvoorbeeld met een 100 mm macrolens de bergen intrekt, kan eindeloos veel motieven ontdekken. Aan te raden is voor dichtbij in de natuur, zoals gezegd, een statief, indien mogelijk met omkeerbare middenkolom, om nog steeds vanaf de grond te kunnen fotograferen. Het gaat er niet alleen om dat de foto niet bewogen is (daarvoor kunnen we met de moderne camera's gewoon de ISO-gevoeligheid oneindig verhogen), voor mij gaat het er ook om het beeld millimeterprecies te ontwerpen. In de natuur vindt voor mij in wezen de creativiteit plaats en daar hoort gewoon een perfecte compositie bij, ondanks alle mogelijkheden in Photoshop!! Welke schilder snijdt zijn olieverfschilderij op canvas af na voltooiing, alleen omdat er scharen zijn?
Grotere contrasten kunnen nauwelijks bestaan. Gelukkig lag het motief in de schaduw. Natuurlijk zou ik hier overal kunnen bijsnijden, uitsnijdingen maken, portretformaat, vierkant, etc., maar waarom? Contax 645, 80 mm lens met tussenring. Londrangar, IJsland.
Sneller, spontaner en ook zonder statief kunnen de aangesneden details van een gehele scène worden gerealiseerd. Hier leg ik meestal slechts één (belangrijk, mooi of gek) detail in scherpstelling en de rest vervaagt in onscherpte.
Scheef, schuin, aangesneden, personen onscherp. Waarom niet? Als het bevalt. Door de sterke groothoek (17 mm) zijn de twee meisjes ondanks het open diafragma (f 4) nog goed herkenbaar - niet meer en niet minder. Canon EOS 1Ds MK III, EF f4 17-40 mm L, Ziegspitz, Beierse Alpen, Duitsland.
Natuurlijk kan ik deze beeldstijl ook omkeren: in plaats van de scherpte op de voorgrond te leggen, plaats ik de scherpte dan op de achtergrond. Zacht en abstract tegelijk leidt dan de onscherpe voorgrond mij in het beeld.
Bij deze opname zijn de onscherpe gebieden op de voorgrond relatief groot. Door de levendige, warme kleur van de korstmossen vind ik ze echter aangenaam. De mate van scherptediepte is echt een kwestie van smaak en moet bij dergelijke beelden met de diafragmavoorsneller worden gecontroleerd. Contax RTS III, Zeiss f4-5,6 100-300 mm, Hoher Göll, Berchtesgadener Alpen, Duitsland.
Door extreem te diafragmeren, d.w.z. het diafragma te sluiten naar 22 of zelfs 32, kun je beide beeldstijlen combineren en opnamen maken waarvan de scherptediepte van dichtbij tot in de verte reikt. Maar pas op, hier geldt vooral het principe "minder is meer". Anders ogen deze foto's al snel onrustig en overbelast. Bovendien overschrijden ze de optische grenzen van de meeste lenzen. Door de zogenaamde diffractie neemt de maximale scherpte bij deze diafragmawaarden weer af.
De eerste bloemen op de voorgrond waren slechts ongeveer 5 centimeter verwijderd van de frontlens van de 15mm full-frame fish-eye lens. Bij diafragma 22 reikte de scherptediepte net voldoende tot aan de horizon. Canon EOS 5D, EF f2,8 15 mm, Barre des Écrins, Dauphiné, Frankrijk.
De werkwijze en techniek
Bij het fotograferen met statief:
Heb ik een motief ontdekt (vaak na lang zoeken in de nabijheid), dan loop ik er eerst omheen, bekijk ik het van alle kanten en zet ik pas als laatste het statief op de juiste plek neer. Vervolgens kies ik de brandpuntsafstand en maak ik de compositie. Daarna volgt een testfoto voor de belichtingscontrole en het indrukken van de diafragmeerknop om de scherptediepte te bepalen of te controleren.
Waar leg ik de scherpte? Bij dit soort motieven vind ik de beslissing vaak moeilijk. Canon EOS 5D, Zeiss f4-5,6 100-300 mm met close-up lens Canon 500D. Nationaal Park Kalkalpen, Oostenrijk.
Overigens vermijd ik bij macrofotografie bijna altijd de autofocus. Enerzijds wil ik niet constant AF-punten verplaatsen, anderzijds is live view hier een geweldige hulp als het gaat om precieze fijnafstelling via het scherm. Vervolgens komt de werkelijke foto: met ingeschakelde spiegelvoorontspanning (om eventuele trillingen door de spiegelklap te voorkomen) maak ik via de zelfontspanner met twee seconden vertraging een opname. Waar mogelijk werk ik bij statische motieven met ISO 50 of ISO 100, alleen bij "bewegende" objecten (bloemen in de wind) ga ik tot ISO 800 om een kortere sluitertijd te bereiken.
Dankzij ISO 400 kon ik het licht bewegende veenpluis bevriezen met 1/250 seconde. Een door de warme ochtendzon beschenen rotswand spiegelde zich in het meer en zorgde daarmee voor een ongewoon kleurrijke achtergrond. Canon EOS 5D, Zeiss f4-5,6 100-300 mm. Lago Leità, Nationaal Park Gran Paradiso, Italië.
En als alle bloemen vrolijk in de wind wiebelen, zoek ik naar alternatieven die interessant zijn qua kleur of vorm en structuur.
Contax 645, 80mm lens met tussenring. Quarze bij de Schwarzsee, Hohe Tauern, Oostenrijk.
Bij close-ups in de sportactie-zone gebruik ik doorgaans hogere ISO-waarden, omdat ik hier bijna altijd zonder statief werk. Fotograferen is hier spontaner, sneller en vaak ook improvisatiever dan in natuurfotografie. Met mijn oog door de zoeker van de camera benader ik mijn motief, kijk ik hoe dichtbij ik kan komen (beperkt door de minimale scherpstelafstand van de lens), bekijk ik tegelijkertijd de achtergrond en de totale compositie van de foto. Vaak is het dan een "buikbeslissing" of ik alleen de voorgrond scherp afbeeld of dat ik de scherptediepte door diafragmeren richting de achtergrond vergroot.
We hoeven niet altijd scherp te stellen op het "verwachte". Wat is echt belangrijk in de foto? Hier begint de vrijheid en creativiteit tegelijk.
Canon EOS 5D, EF f1,4 50 mm. Bij de Steen, Zillertal Alpen, Oostenrijk.
Vooral het "zien" van deze beelden door de zoeker geeft me ongelooflijk veel plezier. De nabijheid is echt een fotografische ontdekkingsreis en in elk geval beter dan planken ophangen.
Mijn laatste tip: Ga naar het Karwendelgebergte en ga in een bloemenweide liggen voordat het plafond (of een plank) op je hoofd valt …
Veel plezier met close-up fotografie!
